Biyernes, Nobyembre 25, 2011

Ang Pangit na Sisiu ng Pato

MALIGAYA NGANG LUBOS doon sa labas ng bayan; niao'i tagarau, ang trigo ai naninilao, ang avena ai verde, at ang damo ai namamandala doon sa murang sakatihan at doon inihahakbang ng ciguena ang kaniang mapupulang paa at humuhuni ng uikang egipcio sa pagkat itong uikang ito ai pinagarálan nia sa kaniang ina. Sa palibot ng parang at ng damuhan nangagtayo ang masusu­kal na kagubátan, at sa gitna ng gubat mai isang malalim na dagátan, sia nga, maligaya ngang tunai na tunai doon sa labas ng bayan! Sa nasisikatan ng arau ai nakatayo ang isang bahai ng mataas na tao, ligid ng malalalim na bambang, at mula sa pader hangang sa tubig ai nagsisibulan ang malala­king punu ng biga at matataas, kaya nga at ang mga bata ai nakasisilong na patíndig sa ilalim; nguni at doo'i masukal na anaki'i katumúkan ng parang. Dito mai nakaupu sa pugad na isang pato na dapat limliman ang kaniang mga sisiu, nguni at halos nayayamot na sia bago mangagputtikan ang mga itlog, at saka pa bihira siang dalauin dahil at minamagaling pa ng mga ibang pato ang maglanguyan sa mga bambang sa umahon at sumilong sa isang dahon ng biga at makipagtaltalan sa kania.
Nang malao'i nagputukan din ang mga itlog na sunud-sunud. "Pip, pip!" ang uika at ang la­hat ng mga itlog ai nangabuhai at ang mga batang bibi ai nagultauan ang ulu.
"Rapp, rapp!" ang uika ng ina at nagraprapan naman silang lahat ayon sa kanilang kaya at nagpabiling-biling sa palibut sa ilalim ng mga murang dahon, pinabayaan naman ng inana sila'i magsipagmalas habang ibig nila sa pagka at ang kulai mura ai mabuti sa mata.
"Ano nga palanglakí ng mundo!" ang sabi ng mga sisiu; palibhasa ai ngaion iba ang kanilang kinalalagian sa noon sila ai nasasaitlog pa.
"Ang isip ba ninio ai ito na ang buung mundó?" ang tanong ng ina. "Yto ai lumalatag pang malayu hangan doon sa kabilang tabí ng halamanan, abut hangán sa bukid ng Cura, nguni at ako'i hindi pa nakakasapit doon! Tipón ba kayo?" ang tanong niang kasunud at tumindig. "Hindi, hindi pa napipisang lahat, naroon pa ang malaking itlog. Gaano pa maglalaon yan? Ako'i mayayamot na!" At muli siang lumimlim.
         "Ano, komusta kayo?" ang sabi ng isang matandang pato na dumating at dumadalau.
         "Tumatagal na totoo itong isang itlog!" ang sabi ng itik na lumilimlim; "ayau pang mapisa; nguni at
suliapan lamang ninio ang iba doon ¿di nga baga sila ang mga kagandagandahang bibi na namalas kailan pa man'? kamukha mandin silang lahat ng kanilang ama; ang hampas-lupa ai hindi man lamang dumarating at ako'i dalauin'"           "Tingnan ko nga ang itlog na hindi mapisa!" ang uika ng matanda. Maniuala kayo sa akin, ya'i isang itlog ng pavo, minsan ai nangyari din sa akin ang kaparis, at lakí ng aking hirap at alaga sa mga sisiu dahil at sila'i takút sa tubig. Hindi ko mandin sila mapalúsung, tinatangai ko at sinisigauan ko sila, nguni at ualang saisai. Tingnan ko nga ang itlog. Sia nga, yan nga'i itlog ng pavo, bayaan ninio sia at turuan pa ninio ang ibang mga anak na lumangoi."
"Lilimlimari ko pa siang sandali" ang sabi ng ítik; matagal nakapaginot lumimlim, makauupu pa akong sumandali!"
"Kayo ang bahala!" ang uika ng matandang itik at umalis.
Ng malao'i napisa ang malaking itlog. "Pip, pip!" ang uika ng sisiu at lumabas; ito'i malaki at pangit. Pinagmasdan sia ng itik na inahin. "Yto'i isang malakas at malaking sisiu ng ítik," ang sabi nia; "alin man sa iba ai hindi nia kamukha; sisiu nga kaya baga ito ng pavo? Ngaion natin malala­man, lulusung sia sa tubig, mapilitan man akong sia'i itulak."
Sa kinabukásan ai mainam at maganda ang panahon. Arau ai sumisikat sa lahat ng biga. Ang itik na inahin ai naparoon sa bangbang kasama ang lahat ng anak; platseh! lumuksú nga sia sa tubig. "Rapp, rapp!" ang uika nia at nagtalúnang sunudsunud ang mga bibi; sila'i natatahunan ng tubig hanggang ulu nguni at muling nalitau at naglanguyang mainam, ang mga paa'i kumakauai ng mag-isa, lahat sila'i nasasa tubig, pati ng pangit at kakatuang bibi ai lumalngoi.
"Hindi nga, hindi nga ito pavo!" ang sahi ng inahin; mas'da't anong galing kumauai, matuid tumayo; anak ko nga siang tunai. At saka maganda rin naman, kung talagá siang pagmamas'dan. Rapp, rapp-Sumunud kayó sa akin, ibig ko kayong akayin at dal'hin sa marangal na bahai, ibig ko kayong ipakilala sa palacio ng mga itik, nguni at lumapit lamang kayong palagi sa akin ng huag kayong mayapakan ng sinoman, at pangilagan ninio ang mga pusa!"
Nások nga silá sa palacio ng mga itik. Kaingai na katakottakot nga sa loob, sa pagkat doo'i mai dalauang ankang nagaagauan sa isang ulu ng igat, at sa katapustapusan ai nahúlug sa kukú ng pusa .
"Mas'dan ninió, ganian nga ang lákad ng mundó!" ang uika ng inahing itik at kinuskus ang kaniang tuka sa pagka at nakakaibig din naman sia sa ulu ng igat. "Lakad kayo!" ang uika. Mag­pilit kayong makapiyak, at iyuku ang iniong liig sa harap niaong matandang ítik doon; sia ang karangaldangalan sa lahat; sia ai dugung-Kastila kaya nga sia totoong mataha; at mas'dan ninio; sia ai mairoong mapulang tauing sa palibot ng paa, yan ai di maabot masahi ng dikit, at ang kalakila­kihang palitanda na maibibigai sa isang itik; malaking lubha ang kaniang kahulugan, na di bagá sia ibig mauala at makilala agad ng háyup man ó tao man. Magraprapan kayo; huag ipapasók ang paa. Ang isang mai pinagkalak'hang bibi ai iniungkang ng magaling ang dalauang paa, paris ng amá at iná; ting'nan ninió ganitó. Ngaion iyuku ang iniong liig at sahihin: "Rapp!"
Sinunud nga nita ito; nguni at pinagmas'dan sila sa palibut ng ibang manga ítik at nagsalitá­ang pasigau: "Ting'nan mó. Ngaion nadaragdagan na naman tayo ng isang kabanan, tila baga hindi pa tayo labis, at pfui! anong kapangit niaong isang bibi, ya'i di natin dápat páyagan!" At kapag­karaka'i linipad sia ng isang itik at kinagat sa liig.
        "Pabayaan mo sia, huag mong galauin!" ang uika ng ina. "Di nia kinikibo ang sinoman!"
        "Sia nga, nguni at napakalakí at di karaniuan" ang sagot ng mangangagat na itik, "at dahilan dito ai dapat siang mahimulmulan!"
"Magaganda ang mga inakai ng inahin," ang sabi ng itik na mai pamuti sa paa. "Lahát sila ai magaganda patí ng isang hindi nagkapálad; pahintulútan akong magnasa na inio siang mabago."
"Hindi po maari, mahal na maginoo," ang sagut ng inahin; "hindi nga magandá nguni at mabait mainam lalangoi, kasin dikit ng ibá, at masasabiko pang, marikít pa sa ibá; sapantaha ko po, ai gaganda paglakí at liliit ng kaunti sa haba ng panahon; natagalang nátira sa itlog at kaya nga hindi nagkaroon ng mabuting kías!" at binátak sa líig at pinakínis ang balahibo. "At saka po ai sia'I isang itik na lalaki," ang idinugtung nia; "at dahilan doon ai ualang malakiag mauauala. Sa banta ko po ai totoong lálakas, magaling na pong sisísid. "
"Ang ibang mga bibi ai kaligaligaya" ang uika ng matanda. "Ypalagai niniong kayo'i nasa sarili, at kung kayo'i mai matagpuang ulu ng igat ai maibibigai ninió sa akin."
At lumagai nga silang para sa sarili.
Nguni at ang kaauauang bibi na huling napisa na pangit na lubha ai pinagkagátan, túlakan, tuyáan at hindi lamang ang mga itik kundi patí ng mga manok. "Napakalakí," ang sabi nilang lahat at ang payo na nagaakala na sia'i emperador dahil at sumiput sa mundó na mai tahid, nangali­sag na parang sasakiang kadkad ang lahat ng láyag tinungo sia, pinaltok sia, kaya nga at namula ang liig. Di nga maalaman ng kaauáauang bibi kung saan tatayo ó tutungo; malumbai nga siang totoo dahil sa kaniang kapangitan at dahil sa sia'i pinaglilibákan ng tanang kaitikan.
Gayon nakaraos- ang unang arao, nguni at nalalaon at nalalaon ai lalong sumasama. Lahat ai nagtatabuyan sa bibi, at pati nga ng mga kapatid ai naiinip sa kania at laging sabisabi: "Madakip ka sana ng pusa, ikau pangit na kulugu!" at and uika ng iná: "Lumayas ka sana lamang ng malayu!" Pinagtutukáan sia ng mga itik, at sinasabong ng mga manok at tinatadyakan sia ng alilang babai na nagpapatuka sa mga hayop.
Lumipad nga sia at nagtanan sa kulungan; naglipárang gitlá ang mga ibon sa mga túmuk.
"Ya'i nangyayari dahil at ako'i totoong pangit!" ang isip-isip ng bibi, at pumikit at lumipad ng lumipad; at dumating nga sa kumunoi doon sa tirahan ng mga patong gubat. Dito sia tumirang magdamag, pagod siang labis at lubhang malumbai.
Sa kinaumagahan ai nangagising ang mga patong gubat at pinagmas'dan ang bagong abai. "¿Ano ka?" ang tanong nila, ang bibi ai nagbigai ng magandang arao sa lahat, at pinagbuti ang pagbati.
"Napakalabis ka kapangit!" ang sabi ng mga patong bunduk. Nguni at pababayaan ka namin kung huág ka lamang magaasaua sa isa sa aming an'kan." Malayu nga sa isip ng kauaauang bibi ang magasaua, pahintulútan lamang siang umupu sa balangot at uminom ng kaunting tubig sa ku­munol.
Nátira nga sia doong dalauang arau. Nagkataon namang dumating ang dalauang gansang bú­kid, ó lalong malinao dalauang gansang lalaki bulubundúkin; di pa nga nalalaong sila'i napisa sa itlog; at dahilan dito sila'i totoong matatabil.
"Pakingan mo, abai" ang uika nilá, "Ykau ai napakapangit na sukat naming mabatá ibig mong sumama at maging ibong gala? Dito sa malapit ai mai isang kumunoi na tinitirahan ng ilang magagandang gansang bunduk, dalagang tanan na nakapagsasabi ng "Rapp." Ykau ai nasasalagai na magaua mo ang yong palad, pangit ka mang labis!"                                                                                                    
"Piff, paff, " ang pumutuk at ang dalauang gansang bunduk ai nahulug na kapua sa balangot, at sa dugu ai namulá ang túbig. "Piff, paff," pumutuk na muli, at nagliparán ang kabanang gan­sang gubat sa mga balangot, at putukang muli. Yao'i isang pangangasong malakí, ang manganga­so'i naglibot sa kumunoi, at ang iba'i nangagupu pa sa mga sanga ng kahoi na nangagduklai sa tubig; kumalat ang azul na úsuk na anaki'i alapaap sa madidilim na kahoi hangang sa tubig; lumu­sung sa tubig ang mga aso; platseh, platseh!-ang balangot at kauayan ai nahaui sa magkabikabila. Natakut ngang lubha ang abang bibi; ibiniling ang ulu ng maitago sa ilalim ng pakpak; siang pag­kakita sa piling nia ng isang kakilakilabot na malaking aso; lailai na mahaba ang dila at nagbabaga ang matá na nakatatakot; iniakma ang kaniang bibig sa bibi ipinakita ang matulis niang ngípin at ­platseh! platseh! lumampas na hindi sia sinakmal.
"O salamat sa Dios!" ang idinaing ng bibi, "ako'i totoong napakapangit na ang aso ma'i di makakagat sa akin!"
Nátira nga siang tahímik, samantálang humuhugung sa mga balangot ang ulan ng bala at nag­susunudsunud ang putuk.
Nang matanhalian lamang tumahímik nguni at di makapangahas umultao ang kaauaauang batang ítik: nagantai pa siang ilang oras, hago tumingin sa palibot, at nagpakadaling lumabás sa kumunoi' lumipad ng lumipad sa bukiran at damuhan, at nagkataon namang naghahangin, kaya nga at sia'i nahirapan bago makalayo sa kinalalagian.
Nang magdadakong hapon ai dumating sa isang maliit na kubu napalugsu na, at tumatayo pa lamang dahilan at tila pa nagiisip kung saan sia bubual. Sa hinugung-hugung ng hangin ai napilitan ang bibing bumaba at mangapit sa kubu; nguni at lumalalo ng lumalalo; nguni at namalas nia na ang pinto ai nakalinsad sa isang bunsuran, at biting pakiling na makapapasok sa loob ng bahai kung magdaraan sa butas at sia nga niang brinaua.
Dito namamahai ang isang matandang babai kasama ang kaniang pusa at ang kaniang manok, at ang pusang tinatauag niang bunsung-anak, ai marunung mamaluktut, mangalisag, at kung min­san ai nagpapaalipato, nguni at nagkakailangang himasin ang balahíbo ng ito'i mangyari. Maliliit at maiikli ang mga kalis ng manok. Kaya nga't sia'i pinangangan'lang "budigos-maikling paa"; umiitlog na mabuti at máhal sia sa babai na parang tunai na anak.
Sa kinaumagahan ai napansin kapagdaka ang bagong datíng na bibi, nangalisag nga ang pusa, at ang manok ai nagpuputak.
“Ano yan?" ang uika ng babai at tumingin sa palibot, nguni at malabu na ang kaniang matá at akala nia'i ang bibi ai isang matabang itik na doo'i naligau. "Yto ai isang katuatuang huli!" ang uika nia. "Ngaion ako'i magkakaroonng itlog ng itik. Huag sana lamang siang isang ítik na lalaki. Ya'i ating matitik'man."
Tatlong lingo ngang pinagbantayan ang bibi nguni at ualang sumiput na itlog. Namiminunu sa bahai ang pusa at ang inahin ai parang panginoong babai at lagi nilang sinasabi: "Kami at ang kagaling-galingang kabiak ng mundo. Nguni at ang sabi ng bibi ai ang ibang tao ai mairoon din namang ibang akala, nguni at ito'i hindi mapalampas ng manok.
"Nakaiitlog ka ba?" ang tanong nia. "Hindi!"
"Kung gaio'i itahan mo ang bunganga mo!"
At ang uika ng pusa: "Marunong ka bang mamaluktut, mangalísag at magpaalipato?" "Hindi!"
"Kung gaio'i hindi ka dapat sumabat pag nagsasalita ang mga matitinong tao."
Umupu nga ang bibi sa isang súluk at masama ang kaniang loob; sumaloob nga sa kania ang malamig na hangin at ang liuanag ng arau; pinasúkan sia ng malaking nasang lumangoi sa tubig at di sia nakapagpígil na ito'i salit'in sa manok.
"Ano ang naiisípan mo?" ang tanong nito. "Ykau ai ualang magaua, kaya ka sinusumpong!"
Umitlog ka o ikau ai mangalísag at lalampasan ka ng tuksú."
"Nguni at totoong mainam ang lumangoi sa tubig," ang sagot ng bibi, "kaligayang pasabuyin sa ulo at saka sumisid sa kailaliman.
"Sia nga, anong laking kalibangan!" ang uika ng manok. "Ykau ai ulul ngang tunai! Ytanong mo lamang sa pusa, sia ang karunungrunugang pusang aking nakilala, itanong mo kung ibig niang lumangoi sa tubig ó sumisid; di ko na ibig bumangit sa aking sarili. Tanongin mo nga patí ng ating panginoon, ang matandang babai ualang dudunung sa kania sa ibabao ng lupa. Akala mo bang mai nasa siang lumangoi ó ilubog ang ulu sa tubig?"
                                                                                                                   ~ 
         "Di ninió natatalastas ang ibig kong sabihin," ang uika ng itik.
"Anó, hindi kami nakatatalastas? At sino pa ang makatatalastas sa yo? Banta ko'i di mo íbig sabihin na ikau ai marunung pa sa pusa at sa babai, hindi ko na ibig bumangit sa aking sarili. Huag kang magpalalo, bata, at pasalamatan mo ang mahal mong Maikapal dahil sa lahat ng biaya na sa yo ai ibinigai. Hindi ka bagá nakarating sa isang mainit na bahai, at di ka bagá nakikisalamuha sa mga taong yong mapupulútan? Nguni at ikau ai isang matabil lamang at hindi mabuti na sa yo'i makisama. Mapaniniualaan mo ako, mabuti ang tanka ko sa yo, mapapait ang sa yo'i aking sina­sabi nguni at dito mo mapapagkilala ang mga túnai na kaibigan! Pangusiuaan mong matutunan ang pagitlog, ang pangangalisag ó pagaalipato."
"Sapantaha ko'i ako'i maglalagalag sa mund6," ang sabi ng itik. "Oo nga, lákad na!" ang sagot ng manok.
Lumákad na nga po ang bibi; lumangoi sa tubig, sumísid, nguni at dahil sa kaniang kapangi­tan ai di sia alumana ng lahat ng hayop.
Ngaion nga dumatíng ang taglamig, nanilau at nangitim ang mga dahon sa gúbat, linágas silá ng hangin na nagiilandangan, at doon sa papayirin ai guminau na nga; mabibigat na nagbítin ang mga alapaap na punu ng túbig na buu at busílak, at mai isang nakatuntung sa bakod na isang uak na napapahiau sa ginau: "naku, naku!; oo nga ang umísip lamang doon ai nakapangangalos. Ang abang bibi ai totoo manding naghirap. Ysang hapon, ng makalubug na ang arau, dumating ang isang kában ng madidilag at malalaking ibong gáling sa túmuk; gaion kaganda ai hindi nakakita kailan man ang bibi. Sila'i nakasisilao sa puti, mahahaba at malalantik ang liig, silá nga ai mga Cisne. Ang huni nilá ai kaibá, ibinubuka ang madidilag at malalapad na pakpak, at saka nagliparan lumayu sa malamig na lupa patungó sa maiinit na mga lupain, sa malalauak na dagat. Sila'i nangagsipaímbulug na matáyug, at pinasúkan ng katakátaká sa loob ang pangit at maliit na ítik: nagpaikitikit na tila gulung sa túbig, itinuid at itinaas ang líig na parang pasunud sa kanilá, at sumigau ng matunug at kataká-taká na natákut sia sa kania ding sarili. Oh! hindi nga nia malimu­tan ang mga magagandá at mapapálad na ibon, at ng hindi na nia abutin ng tingin ai sumísid siang matuid hangan sa kailalíman, at ng sia'i muling lumitao, ai totoo mandin siang nabagúhan. Di nga tanto ang ngalan ng mga ibon, ni kung saan silá palipad, nguni at hilig ang loob nia sa kanila na di bagá paris sa iba. Di naman nia sila kinaiingitan; paanong papasapanimdim nia ang magnasa ng gaiong karik'tan. Ykinatua sana niang lubus, kung sia man lamang abá at pangit na hayop, ai pinagbatahan ng mga ítik.         Lumala na nga po ang tagginau; ang bihi ai napipilítang maglalangoi palibut-libut upan ding mapígil na mamuu ang tubig, datapua at kumikipot ng kumikipot sa gabí ang uka na kaniang lina­languyan: ang ginau ai gaion kalakí na naglalagitíkan ang ielo; kauai din ng kauai ang paa ng ítik, ng huag siang makulung ng tubig na buu, nguni at ng malaon ai napagod, pumahinga at ang tubig ai namuu at nabilango sia sa ielo.
Sa kinaumagahang madaling arau, ai dumating ang isang magsasaká at sia'i nakita; linapitan nga sia at dinúnig ng kaniang chaping kahoi ang ielo, at inui sa bahai sa kaniang asaua ang bibi. Doon sia muling pinagsaul'an ng isip.
Ybig mandin siang paglaruan ng mga bata, nguni at ang akala ng bibi ai ibig siang sak'tan at lumipad sa takut sa kamau ng gatas, kaya nga nabubu sa bahai ang gátas; ang babai ai napasigau, nagdaop ang kamai, at ang bibi ai lumipad sa baril ng mantequilla, at saka sa paso ng gatas, at muling lumipad-lipad. Ynio sanang nakita. Humiyau ang babai, at hinampas sia ng sípit, ang mga bata ai nagtakbuhan sa lahat na ito, upan ding máhuli ang bihi; tauanan at sigauan! Palad mandin at bukás ang pinto, at sia'i sa gitna ng mga tuyong damo, sa bago kahuhulug na busilak ai naka­pagtago; doon sia humandusai na pagod na pagod.
Nguni at kung sasalit'in ang lahat ng hirap at sakit na binatá ng bibi habang tagginau, ai totoong makalulunkot. Nakahiga sia sa kumunoi, sa gitna ng mga balangot ng muling sumikat na masanting ang arau; naghuhunihan ang mga jilgueros, sapagka at yao'i masayang tagbulaklak.
Ngaion maipapagaspas na muli ng ítik ang kaniang mga pakpak, sila'i humúhugung na malakas sa dati, at ilinipad nga siang mabilís; at bago nga nia mapansin ai sumápit sia sa gitna ng isang malaking halamánan, na kinatataniman ng nangamumulaklak na punu ng manzanas, doon humahalimuyak ang lila at idinuduklai hangan sa pasíkutsíkut na mga bangbang ang mga maha­haba at murang sangá. Oh, doon nga maaliu at maligaya ang tagbulaklak! Nagkataon namang dumating na gáling sa isang kasukálan ang dalauang marilag at maputing Cisne; ipinapagaspas nilá ang kanilang mga pakpak at lumalangoi na marahan sa tubig. Nakilala ng itik ang mga magagan­dang hayup at sinidlan ang kaniang loob ng di masabing kahapisan,
"Ybig kong lumipad sa kanilá at lumapit sa mga ibong hari, at akoai kanilang sisilain, dahil at sa aking kapangitan ai nangangahas akong lumiping; nguni at ano kaya sa akin! Mabuti pang ako'i pataín nila sa himulmulan ng mga itik, sabungin ng mga manok, sikáran ng alilang babai na nagaalaga sa kulungan, at magbata ng hirap at kasalatan sa tagginau." Lumipad nga sia sa túbig at lumangoi na pasalubúng sa mga maririkit na Cisne; namalasan sia nitong silá at sinalubong siang pumagaspas ang mga pakpak. 
"Patain ninio ako!" ang uika ng abang hayop at iyinuku ang ulu sa salamin ng tuhig at nagantai ng kamatayan. "Nguni at anó ang kaniang nakita sa malinau na túbig? Nakita nia sa ila¬lim ang sariling larauan, na hindi isang magaspang at abuhing ilion na, pangit at nakasusuklam kundi isang cisne nga rin.
          Ualang nauauala ianak man sa kulungan ng itik, kung nalagai lamang sa itlog ng Cisne.    
          Ykinatua nga niang totoo ang lahat ng hirap at pagapí na kaniang binatá; ngaion lamang nakilala nia ang kaniang lualhati sa lahat ng mga karangalang tila humabati sa kania.
Lumalangoi sa kaniang palihot ang mga malalaking cisne at hinahaplus sia ng tuka.
At saka dumating sa halamanan ang ilang maliliit na bata na nagsabog sa tuhig ng tinapia at trigo, at sumigau ang kaliitliitan: "Ayon ang isang bago!" At ang ibang mga bata ai nakihiau patí:
          "Sia nga, mai isang bagong dumating!" "Nagpasaltak nga silá ng mga daliri at nagsayauan sa pali¬bot, nagtakbuhan sa ama at ina, at nagtapon sa tubig ng tinapai at bibinká at ang sabi nilang lahat: “Ang bago ang siang maganda sa lahat, bata at marikit!" At yumuyuku sa harapan nia ang
matandang cisne.
            Pinasukan nga sia ng hia at isiniksik ang ulu sa ilalim ng kaniang pakpak; di man nga nia naalamam kung anó ang sukat niang gagauin, totoo siang naliligayahan nguni at hindi nagpapalalo; sa pagka at ang isang mabuting pusu ai kailan mai hindi nagiging palalo! Ynaala-ala nia na sia'i pinaghagáran at pinagtuyaan, at ngaio'i naririnig nia na sia rau ang kagandagandahan sa lahat ng ibon; pati ng lila ai yumuyuku sa kania pati mga sanga hangang tubig, at ang arau ai sumisikat na mainit ng kainaman. Ypinagaspas nga nia ang kaniang mga pakpak itinaas ang malantik na líig at isinigau nia ng boong pusu: "Ganito kalaking tua ai hindi ko man lamang napanaginip niaong ako'i isa pa lamang na pangit na ítik itíkan!"
 

Martes, Nobyembre 8, 2011

Si Gahinalalaki

Isinalin sa Tagalog ni Jose Rizal

(Sa mga pamanking babai)

MAl ISANG BABAl, na totoong nagnanasang magkaroon ng isang anak-anakan nguni at di nia maalaman kung saan sukat kunin. Naparoon nga sia sa isang matandang bruha at nagsabi        
           
            "Mamatamisin ko sana sa pusu ang isang anak-anakan ¿masasabi mo baga sa akin kung saan ko sia kukunin?"

"00 nga, tayo'i madaling magkakasundo!" ang sagut ng bruja. "Naito ang isang bútil ng cebada; ito ai hindi mandin kaparis ng tumutubu sa bukid ng magsasaká ó ng ipinatutuka sa mga manok; itanim mo ito sa isang masetas, at ikau ai mai makikita at matatamo!"

Salamat sa yo ang sagut ng babai at binigian ang bruha ng sikolo, at saka umui sa bahai itinanim ang butil ng cebada, at kapagkaraka'i sumibul ang isang marikit at malaking bulaklak; anaki sia ai isang bulaklak ng baino, nguni at ang mga daho'i pugung na mahigpit tila baga sia nasasabuku pa.

 "Marikit na bulaklak!" ang sabi ng babai at hinalikan ang kaniang mga mapupula at madidi­lau na dahon, at kapagkaraka, sa kaniang paghalik, ai nabuka at pumutuk ang bulaklak. Yao'i isa ngang tu'nai na baino at mapagmamasdan, nguni at sa gitna ng bulaklak, sa ibabau ng úbud ai nakaupu ang isang maliit na batang babai, magandá at marikit; sia'i di malapad at di mahaba sa isang hinlalaki kaya nga Gahinlalak í ang ipinangalan sa kanía.

            Ysang marikit at binuling balat ng niog-niogan ang ibinigai sa kaniang tulugan, azul na mga dahon ng bulaklak ng violeta ang panapin at isang dahon ng rosa ang kumut. Doon sia natutulug kung gabi, nguni at kung arau ai naglalaro sia sa ibabau ng mesa, na linalagian ng babai ng isang pingang ligid ng tuhug-tuhug na bulaklak na naglubug sa tubig ang mga tankai, sa ibabau ng isang doon lumulutang na dahon ng baino umuupu si Gahinlalakí at nagpapatauid-tauid sa kabika-bi­lang tabi ng pingan; dalauang mapuputing kiling ng kabayo ang kaniang mga saguan. Yao'i anong dikit kung pagmasdan. Sia'i marunung namang uniauit, at mainam at matamis na uala kayong kaparis na maririnig. 


            Minsan isang gabi, nang sia'i natutulug sa kaniang marikit na hihigan, mai nasuk na paluksu¬luksung isang palaka sa bintana na mai basag na isang salamin. Ang palaka'i pangit, malaki at basa, sia'i tumalon sa mesa na kintutulugan ni Gahinlalakí balot ng mapulang dahon ng rosas.


           "Maging asaua sana ng aking anak itong magandang babai!" ang sabi ng palaka, at kinuha ang balat ng niog-niogan na kinahihimbingan ni Gahinlalakí at lumuksu sa basag na salamin ng bintana, at bumaba sa halamanan.
   
          Doo'i mai umaagos na isang malaki at maluang na ilog; nguni at ang pampang ai putikan at lúsak; dito natitirá ang palaka at ang kaniang anak. Hu, ito'i pangit, nakasusuklam at kaparis ng kaniang ina. "Kokak, kokak, brekkekekex!" Yto lamang ang kaniang nasabi ng kaniang makita ang maganda at maliit na dalaga sa balat ng niog-niogan.


         "Huag kang kaingai magsalita at magigising!" ang sabi ng matandang palaka. Tayo'i malala¬yasan pa nia dahil at totoong magaan, anaki'i dapulak ng Cisne. Atin siang ilagai sa kalapadla¬paran dahon ng loto o nenúfar sa ilog, na aariin niang pulu dahil at sia'i magaan at maliit, doon di sia madaling makakaalpas samantalang ating ihahanda ang salas sa ilalim ng putikan ating tinitira¬han."


          Maraming nenúfar ang sumisibul sa ilog, malalapad at verde ang dahong tila baga lumulutang sa ibabau ng tubig; ang dahong pinakamalayu ai pinakamalaki naman; doon naparoong lumangoi ang matandang palaka at ipinatong ang balat ng niog-niogan at si Gahinlalaki sa ibabau.


         Maagang nagising ang tao-tauhan at ng mamas'dan ang kaniang kinalalagian ai umiyak ng kahapis-hapis, sa pagkat uala kundi tubig sa palibot ng malaki at verdeng dahon, at sia'i hindi makaahon sa pampang.


        Nakadapa ang matandang palaka sa ilalim ng putíkan at linilinis ang kaniang bahai ng bala¬ngut at dahon ng kankong-dapat dau yaon dumikit para sa bagong manugang-at saka lumangoi sia na kasama ang kaniang anak, naparoon sa dahong kinalalagian ni Gahinlalakí.  Ybig nilang kunin ang kaniang magandang hihigan na ilalagai sa silid bago sia dito masok. Yumukung malalim sa tuhig, sa harapan nia ang matandang palaka at nag sabi: "Mas'dan mo rito ang aking anak; sia ang yong magiging asaua, at kayo'i mahuhuhai na mainam doon sa ilalim ng putíkan!"
   
        "Kokak, kokak, bekkerekekex"! ito lamang ang nasabi ng anak.


        Kinuha nga nilá ang maliit at magandang hihig'an, at lumayong palangoi; nguni at si Gahinlalakí ai nakaupung nagiisa at nagiiyak sa verdeng dahon, sa pagkat di nia ibig mátira sa bahai ng kasuklam-suklam na palaka 0 pakasalán kaya ang kaniang pangit na anak. Ang mga isda-isdang naglalanguyan sa ilalim ng tubig ai nakitang magaling ang palaka at narinig ang sinabi; kaya nga iniultau nila ang kanilang mga ulu, at ibig nilang makita ang maliit na dalaga. Mana'i ng kanilang masuliapan, nagandahan silang totoo at naaua sila sa kania dahil sa titira sa ilalim, sa pangit na palaka. Hindi nga, yao'i hindi maaari! Nagtipun-tipun nga siIa sa ilalim ng tubig sa palibut ng murang tankai, na nagtatangan sa dahon, ginitgit at pinutui ng kanilang mga ngipin sa punu, kaya nga   naanog na kasunud ng agos ang dahon, daIá si Gahinlalakí sa ibabau, sa malayo na di maaabutan ng palaka.


        Naglayag si Gahinlalakí at nagdaan sa tapat ng maraming malalaking bayan, at ang mga maliliit na ibon ai nangagtayo sa mga tankai ng kahuyan, at nagaauitan pag sia'i nakita: "Anong kaliag-liag ng maliit na dalaga!" Naanod at naanod na palagi ang dahon at lumayo, at lumabas sa kabayanan.


        Ysang marikit na paru-parong maputi lilipad-lipad sa kaniang palibut at saka dumapu sa dahon sapagkat natua sia kai Gahinlalakí. Yto nama'i totoong nagsasayá; sapagkat ngaio'i di na sia maaabutan ng palaka, at magandang totoo ang kaniang pinaparoonan; sumisikat ang arao sa tubig na kumikinang na anaki sapang ginto. Kinalag nia ang kaniang pamigkis, itinali ang isang dulu sa paróparó at ang kabila ai sa dahon; kaya nga ito'i lalong tumulin sa paglakad, at pati sia sapagkat nakalulan nga sia sa ibabau.


        Nagkataong dumating na lumilipad ang isang malaking salagubang, sia'i nasuliapan at kapag¬karaka'i niyapus ng kaniang mga paa ang binibini niang katauan at ilinipad sa itaas ng isang kahui; ang verdeng dahon ai naanod sa ilog na paibaba, kasama ang paróparó sapagka't ito'i nakatali sa dahon at hindi makakalag na magisa.


        Anong pagkagitlá ng kaauaauang si Gahinlalakí ng sia'i ilipad ng salagubang sa itaas ng   kahui! Nguni at lalong-lalu na ikinalulumbai nia ang maganda at maputing paró-paró na itinali nia sa dahon; kung sakali at di sia makakalag, ai mamamatai sa gutum. Nguni at ito'i di inaantala ng salágubang. Ydinapo sia sa kalakilakihang murang dahon ng kahui, binigian sia ng ubud ng bulaklak na makakain, at nagsabi na sia'i magandá bagamat hinding-hindi sia mukhang (katulad ng isang) salagubang. Malaonlao'i nagdatingan ang ibang salagubang na naninirá sa kahui at sia'i dina¬lau;     minasdan nila si Gahinlalakí, at binaluktut ng mga dalaga ng salagubang ang kanilang mga sungai-sungayan at ang sabi: "Uala mandin sia kundi dalauang paa; anong salantang-ayus." "Uala sia isa mang sungai-sungayan!" ang sabi ng isa. "Malantík mandin at maliit ang baiauang; pfui! anaki'i tao! Anong kapangit!" ang sabi ng lahat ng mga babaing salagubang, nguni at bago si Gahinlalakí'i  totoong maganda. Yto'i alam din naman ng: salagubang     na sa kania'i umagau, nguni at ng masabi ng iba na sia'i pangit, naniuala din naman sia ng malaun at ayau na siang ariin; pumaroon sia kung saan nia ibig. Ybinaba nga sia sa kahui, at ipinatung sia sa isang bulaklak ng margarita; doon sia nanangis dahil at sa kaniang kapangitan, na pati mga salagubang ai di sia ibig ariin. Nguni at ang tunai sia'i kaibig-ibig na di abuting isípan, kasing dikit at kasing linis ngkadikitdiki¬tang dahon ng bulaklak ng rosa.


        Nabuhai na nagiisa sa malauak na parang habang tagarau ang kaaua-auang si     Gahinlalakí. Lumala sia ng isang duyan sa tankai ng damó na kaniang ibinitin sa isang     kahuikahuyan sa ilalim ng isang gábi, at gaion sia nakasilong sa ulan; kinikitil nia ang ubud na matamis ng mga bulaklak ng makain at iniinom nia ang hamog na naglagai sa mga dahon sa tuing umaga. Ganoon lumampas ang taginit at ang mula ng taglamig. Nguni at dumating ang tagginau, ang malamig at mahabang tagginau. Lahat ng mga ibon, na nangagsihuning maaliu sa tabí nia'i nangagliparan, nangatuyu ang mga kahui at ang mga bulaklak; ang malapad na dahon ng gabi na kaniang sinilungan ai naluui at ualang natirá kundi isang madilau at tuyung tankai; naginau si Gahinlalakí ng katakuttakut, sa pagka at ang kaniang mga damit ai punit, at sia'i magandá at maliit na madaling malamigan. Umulan na nga ng busilak, at bauang busilak na lumagpak sa kania, ai para baga' kung tayo'i tabunan ng isang punung pala sa pagka at tayo'i malalaki at sia'i gaga isang tumuru. Nagbalot nga sia sa isang tiong dahon, nguni at ito'i di nakaiinit; sia'i nangangatal ng ginau.


        Sa tabi ng gubat na kaniang kinadatingan ai nalalatag ang isang malaking bukid, nguni at ang palai (trigo) ai malaon ng nagápas at ualang nangagtayu sa maginau na lupa kundi ang mga linis at tiong tankai. Sila'i para manding isang buung gubat na kaniang tatahákin at sia'i nangangatal ng ginau! Sumapit nga sia sa pintuan ng isang dagang bukid na mai isang lungaan sa ilalim ng mga tankai ng palai. Doon namamahai ang dagang bukid, mainit at mainam, punu ang kaniang bahai ng palai, masagana ang kaniang kusina at ang taguan ng ulam. Tumayu nga sa pintuan ang kaauaauang si Gahinlalakí kaparis ngang tunai ng ibang bata ng salanta, at humingi ng isang maliit na binlid. ng cebada, sa pagkat dalauang arau na hindi 'sia kumaain ng anomang bagai.


        "Ykau, maliit na bata!" ang uika ng dagang bukid, sa pagkat isa sia rin ngang mabuting matandang dagang búkid, "masuk ka sa mainit kong tirahan, at sumalo ka sa akin!"


        Dahil at sia'i natua kai Gahinlalakí, ai nagsabi: "Sa boong tagginau makatitira ka sa     akin, nguni at dapat mong linisin at ualisin ang aking bahai, pagsalitan ako ng mga buhai ng totoo kong ibig." Ginaua nga ni Gahinlalakí ang nais ng mabuting matandang dagang bukid, at bumuti ang kaniang lagai.


        "Ngaion magkakaroon tayong madali ng panauhin," ang sabi ng dagang bukid. "Ang aking kapit-bahai ai mai ugaling dumalau sa akin lingu-lingó. Lalong mabuti pa ang kaniang buhai kaisa sa akin, malalaki ang kaniang mga salas, at balot ng isang magandá at maitim na balat na terciopelo. Kung sia sana'i maging asaua mo, ai bubuti ang yong lagai; nguni at sia'i di nakakakita. Dapat mong salitain sa kania ang lalong karikitdikitang mga salita na yong nalalaman!"


        Nguni at di ito pinangungusiuaan ni Gahinlalakí, di nia ibig mapakasalan ang kapit   bahai, sapagka't ito'i isang topo ó magdudukal-lupa.


        Dumating ito dumalao bihís ang kaniang balat na terciopelo. Mayaman dau sia at     marunung, ang sabi ng dagang bukid, ang kaniang bahai ai maluang ng maikadalauang puo sa  bahai ng dagang bukid. Labis ang kaniang karunungan, nguni at di nia matiis ang arau at ang magagandang bulaklak, masamang totoo ang sinabi nia ukul dito sapagkat kailan mai ai di nia  nakita.


        Pinaauit si Gahinlalakí at ito nga ai umauit: "Lipad, salagubang!" at "Maglakad ang kura sa bukid!" Naibigan nga sia ng magdudukal-lupa dahilan sa matamis niang voces, nguni at     uala itong sinabi na anoman sapagka't sia'i isang     mapagnilainilai na tao.
       
        Mai hinukai siang isang bagong mahabang daan sa ilalim ng lupa mula sa kaniang   lunga hangan sa lunga ng daga; pinahintulutan nga nia ang dagang búkid at si Gahinlalakí na  magpasial doon kalimit nilá ibigin. Nguni at sinabi nia na huag katakútan ang isang buhai na ibon, na nakaratai sa daanan; yao'i isang buung ibon mai pakpak at tuka, na sa banta nila ai kamamatai pa at kalilibing pa doon pa nga mandin sa pinaghukayan ng daan.


        Ang topo ai nagtangai ng isang kaputul na buluk na kahui, na nagliliuanag ngang     parang apui sa dilim, nagpauna at tinanglauan silá sa mahaba at madilim na daanan.


        Nang sila'i makarating doon sa kinararatayan ng patai na ibon, itinuun ng magdudukal-  lupa ang malapad niang ngusu sa bubung at inunkal ang lupa, nang makagaua ng isang butas na  mapagdaanan ng liuanag na sisilang sa ilalim. Sa gitna ng daanan nakahiga ang isang patai na layang¬layang, pikpik sa tagiliran ang magagandang pakpak, ang mga paa at ulu ai tagu sa balahibu; masa¬sabing namatai sa guinau ang kahabag-habag na ibon. Yto'i ikinahambal ni Gahinlalakí, mahal sa kania ang lahat na mga mumunting ibon, silai nangagsihuni at nangagsiirit sa harapan nia habang tagarao; nguni at ang topo ai sinikaran ang ibon ng kaniang maikling paa at nagsalita: Ngaion hindi na sia nasipul! Ysa manding kahabaghabag na buhai ang lumitao sa lupang parang isang ibon! Salamat sa Dios at di magiging ibon ang alin man sa aking mga anak;  ang paris nitong ibon ai uala kundi ang kaniang kuibit, at namamatai ng gutum sa tagginau!"


        "Sia nga, ya'i masasabi ninio palibhasa kayo'i mapagisip na tao," ang sagut ng dagang búkid. "Ano ang ari ng ibon pagdating ng tagginau kundi ang kaniang kuibit? Namamatai sa gutum at ginau; datapua at ang buhai ai tila marangal, ang sabi!"


        Si Gahinlalakí ai hindi kumibu; nguni at ng matalikuran ng dalaua ang ibon, yumuku sia hinaui ang mga balahibong tumatakip sa ulu, at hinal'kan sa mga pikit na mata.


        "Marahil ai sia ang nagauit sa aking marikit ng tagarau," ang kaniang isip-isip. "Anong laking ligaya ang ibinigai sa akin ng sintang magandang ibon!"


        Tinakpan ng topo ang butas na pinagdaanan ng liuanag ng arau at inihatid ang mga babai sa kanilang bahai. Nguni at ng kinagabihan ai hindi makatúlug si Gahinlalakí, nagbangon nga sia at lumala ng isang malaki at magandang baníg na dinalá sa ibon, ikinumot sa kania, at linagian sa pa¬libut ang ilion ng malalambut na bulak na kaniáng nasumpungan sa bahai ng dagang búkid, upan ding huag totoong malamigan sa kinararatayang lupa.


        "Samáhan ka naua ng Dios, maganda't maliit na ibon!" ang sabi nia. "Samáhan ka naua ng Dios at salamat sa yong maririkit na auit ng tagarao, niaong mai dahon pa ang lahat ng kahui,  at mainit pang sinisikatan tayo ng arao!" At saka ipinatong nia ang kaniang ulu sa dibdili ng ibon, nguni at nagitla kapagdaka, sapagka at tila baga tumitibuk sa loob. Yaon nga ang puso ng ibon. Hindi pa nga patai angg ibon, sia'i hinimatai lamang, at ngaiong muling nainitan, ai pinagsaul'an ng buhai.


        Pag pasuk ng taglamig nangaglilipáran ang lahat na layang-layang tungu sa maiinit na lupa; nguni at itong isa ai nahulí, inabot nga ng ginau, at lumagpak na parang patai, nátira sa linagpakan at natabunan ng malamig na busilak.


        Nanginig si Gahinlalakí ng labis, sia'i gitlang gitlá, sapagkat ang ibon ai malaki, malaki ngang labis kaisa sa kania na gagadaliri lamang kalakí, nguni at nagtapang-tapangan, pinagiging binalot ng búlak ang láyang-láyang, kinuha ang isang dahon ng menta, na kaniang kumut, at itinakip sa ulu ng ibon.


        Dinalau niang muli sa sumunud na gabi, at natagpuan nga niang buhai, nguni at     mahinang- mahina, bahagia nang maimulat na sumandali ang mga matá at nating'nan si Gahinlalakí, na naka¬tayu sa harapan nia taglai isang kaputul na buluk na kahui, sapagkat at uala     siang ibang linterna.


        "Salamat sa yo, ikau maganda at maliit na bata!" ang sabi ng maisakit na layang-layang.


        Magaling akong nainitan; madaling pagsasaulian ako ng lakas at muling makapagpapalipadlipad doon sa labas sa mainit na sikat ng arau!"


        "0," ang sagot ni Gahinlalakí, "maginau doon sa labas, nahuhulog ang busilak at     namumuo ang tubig! Matirá ka sa mainit mong baníg, at aalagaan nga kitá!"


         Dinal'han nga nia ang layang-layang ng tubig sa isang dahon ng bulaklak, uminom nga ito at sinalita sa kania ang pagkakasugat ng isa niang pakpak sa tinikan, at dahil dito'i di sia nakalipad na mabilis paris ng ibang mga layanglayang, na nangagsilayu na, doon sa malayu, sa mga maiinit na lupa. Ng malaon nga ai nahulug sia sa lupa. Uala siang masabi kundi ito at di man nia matanto kung bakit sia hangan dito nakasapit.


        Tumirá sia doon sa ilalim habang tagginau, inaalagaan siang mahal ni Gahinlalakí, ni ang  topo ni ang dagang bukid ai uala mang namalayan, sapagka at hindi nga nila matiis ang kaauaauang layang-layang.


        Pagdating nga ng pamumulaklak ng mga kahui at pagsikat na maimt ng arau sa lupa, ai  nagpaalam ang layang-kayang kai Gahinlalakí, na bunuk'san ang butas gaua sa bubung ng  magdudukal¬lupa. Maaliu na pinasok sila ng sikat ng arau, at itinanong ng layang-layang kung ibig niang sumama; makauupu rau sia sa kaniang balugbug, at lilipad silá sa malayu, sa madahong gubat. Nguni at talos ni Gahinlalakí na ikalulunkut ng matandang dagang gubat ang kaniang  paghiualai.


        "Hindi, hindi ako makasasama!" ang sagot ni Gahinlalakí.


        "Paalam sa yo, paalam, ikau inabait at magandang dalaga!" ang sabi ng layang-layang at lumipad sa labas sa sikat ng arau. Sinundan sia ng matá ni Gahinlalakí at pinangiliran ng luha sapagka at mahal sa kaniang loob ang abang layang-layang.


        "Kuibit, kuibit!" ang huni ng ibon at lumipad sa makahui na gubat. Si Gahinlalakí ai     totoong nalunkut. Di sia pinahihintulutang pumaroon sa mainit na sikat ng arau. Ang pálai, na nakatanim sa bukid sa ibabau ng bahai ng daga, ai lumaki at tumaas na matayug; yao'i parang isang masúkal na kagubatan para sa kaaua-aua at maliit na dalaga na gagadaliri kataas.


        "Ngaion habang tagarau ai dapat mong tahiin ang iong damit na ipagkakasal!" ang sabi ng dagang búkid sa kania; sapagka at namulung na ang kapitbahai, ang nakaaantok na topong  gayak ang terciopelong itim. "Dapat kang magkaroon ng damit na lino at lana sapagka at di ka dapat magkulang ng anoman pag ikau ai naging asaua ng tópo!"


        Napilitan nga si Gahinlalakíng umupu sa ulakán, at ang dagang búkid ai umupa ng apat na gagamba na gabí at arau ai nag uulak at nag hahabi para kai Gahinlalakí. Gabigabi ai dinadalau silá ng topo at laging sinasabi na pagka ang tagarau ai matatapus na, ang arau hindi na totoong iinit, dahil at sa tagarau ai masanting ang sikat ng arau na paris nga ngaion; sia nga pagkalampas dau ng tagarau, ibig niang pakasalan si Gahinlalakí. Nguni at di ito ikinatutua ni Gahinlalakí, sapagka at di nia malunuk ang nakaantok na magdudukal lupa. Tuing umaga pagsikat ng arau, at tuing hapon paglubug nagaalpas sia at nálabas sa pinto, at saka paghumihip ang hangin at nahaui ang mga uhai ng palai, at nasusuliapan nia ang asul na langit, naalaala nia na maliuanag at maaliu doonsa labas, at ninanasang mahigpit na muling makita ang mahal na     layang-layang; nguni at ito'i di na muling bumalik, marahil ai sia'i malayo at lumipad sa maganda at madahong gubat.


        Nang dumating na ang panglalagas ng mga dahon, ai tapus na ni Gahinlalakí ang lahat niang damit-kasal.


        "Sa loob ng apat na lingo ai ikakasal ka!" ang sabi ng dagang gúbat. Nguni at si     Gahinlalakí ai nagiiyak at ang sabi ai di nia ibig ang nakaaantok na topo.


        "Schnikschnak!" ang sagot ng dagang bukid.


        "Huag kang magmatigas ng ulu at kakagatin ng mapuputi kong ngipin! Kagandang  lalaki ng magiging asaua mo! Ang reina mai uala ng gaiong maitim na balat terciopelo! Ang kusina nia at bodega ai punu. Ypagpasalamat mo sia sa Dios!"
       
        Ngaion ikakasal na silá. Dumating na ang topo, at kakaunin si Gahinlalakí; sia'i dapat tumira sa kaniang bahai doon sa malalim sa lupa, di na sia lálabas sa mainit na arau, sapagka at ito ai hindi matiis ng topo. Ang abang bata ai totoong malunkut; ngaion sia magpapaalam sa maligayang arau, na nakikita nia sa pintu ng bahai ng dagang bukid.
  
        "Paalam, samahan ka naua ng Dios, ikau maliuanag na arau!" ang wika nia at itinaas ang mga kamai sa itaas at lumakad ng ilang hakbang sa harap ng bahai ng dagang gubat;  sapagka at ngaion naani na ang palai ai ualang natitirang nagtayo kundi ang mga tiong dayami.  "Paalam, samahan ka naua ng Dios!" ang uika nia at linigid ng kaniang mga baraso ang isang maliit na mapulang bulak¬lak na dooi nakatayo. "Ypagkumusta mo ako sa maliit na layang-layang kung sakali at yo siang makita!"


        "Kuibit, kuibit!" humuning bigla sa itaas ng kaniang ulu, tumingala sia, yaon nga ang maliit na layang-Iayang na nagkataong dumaan. Natuang lubus si Gahinlalakí ng sia'i makita; sinalita nga nia na láson sa kaniang loob ang pakasal sa pangit na topo, at sia'i patirahin doon sa ilalim ng lupa, doon sa di naabut ng sikat ng arau. Di nga sia makapagpigil na umiyak.


        "Ngaion darating ang malunkut na tagginau," ang sabi ng maliit na layang-layang;   "ako'i lili¬pad na malayu doon sa maiinit na lupa, ibig mong sumama sa akin? Makauupu ka sa aking balugbug! Ytali mo lamang na mahigpit ang yong katauan ng yong pamigkís, at saka liliparan natin ang pangit na topo, ang kaniang madilim na bahai, lalampasan natin ang mga kabundukan at darating tayo sa maiinit na lupa, doo'i lalong marikit ang sikat ng arau, palaging taginit at laging mai mari¬rikit na bulaklak. Lumipad ka lamang na kasama ko, ikau mahal at maliit na si Gahinlalakí, na nagligtas sa aking buhai ng ako'i nakahandusai na parang patai sa madilim na lunga!"




        "Totoo nga, sasama nga ako sa yo!" ang sagot ni Gahinlalakí at umupu sa balugbug ng  ibon, ang mga paa sa tupi niang buntut, itinali ang kaniang pamigkis sa isang katibai-tibayang pakpak at saka lumipad na napaimbulug ang layang-layang, sa ibabau ng mga gubat at dagat, sa itaas ng matatayug na bundok na laging linalatagan ng busilak; nagiginau si Gahinlalakí sa malamig na hangin, nguni at nagsusumiksik sia sa maiinit na balahibo ng ibon at ualang isinusungao kundi ang malingit na ulu ng mapagmalas pagtakhan ang lahat ng mga karikitan.
   
        Dumating nga sila sa maiinit na lupa. Doon sumisikat ang arau na maliuanag na lalo, ang langit ai mataas na maikalaua at nagsisitubu sa mga hukai at mga buml ang magagandang verde at azul na uvas. Nangagbitin sa mga kagubatan ang mga dayap at dalandan, dito humahalintuyak ang mirto at menta, at sa mga lansangan nagtatakbuhan ang mga magagandang bata, kalaro ang mga malalaking sári-sáring kulai na para-paro. Nguni at ang layang-layang ai lumipad pa ng lumipad, at ang lupa'i sumayá pa ng sumayá. Nakatayu sa tabi ng isang azul na dagatan, sa lilim ng malalaki at mayayabung na kahui isang maputing nakasisilao na palasiong marmol ng una pang panahon. Gumagapang na napaiitaas sa mga haliging matatayug ang mga punu ng uvas; at sa kaitaasan ang mga pugad ng mga layang-layang, at sa isa nito namamahai ang layang-layang na nagdala kai Gahinlalakí.


        "Yto ang aking bahai!" ang sabi ng layang-Iayang. "Datapua at kung ibig mong piliin ang isa ng mga karikit-dikitang bulaklak na doon sa ibaba sumisibul, dadal'hin kitá doon; at lalagai ka ayon sa yong nasa!"


        "Anong kainam!" ang uika ni Gahinlalakí at nagpasaltak ng daliri.
   
        Doon nakahiga ang isang malaki at maputing haliging marmol, na nabual sa lupa at nagkatatlong piraso, nguni at sa mga pagitan nito nagsisibul ang magaganda, malalaki at mapuputing bulaklak. Ylinipad ng layang-layang na paibaba si Gahinlalakí at ilinagai sa isang malapad na dahon. Nguni at anong pagkagitlá nito! Doon sa gitna ng isang bulaklak mai nakaupong isang maliit na lalaki, maputi at malinao na tila baga bubug pútung nia sa ulu ang isang marikit na koronang ginto, at sa likod ai mairoong magagandá at masisinag na pakpak, at sia nga ai kasinglaki lamang ni Gahinlalakí. Yaon nga ang angel ng bulaklak. Sa bauat isang bulaklak ai mai tumitirang isang maliit     na lalaki a babai, nguni at ito ang naghahari sa kanilang lahat.


        "Sanctus Deus, anong gandá!" ang bulung ni Gahinlalakí sa layang-layang. Kinagulántang totoo ng maliit na principe ang layang-layang, sapagka at sa kaniang liit at kauntian ai ito isang malaking ibon; nguni' at ng masuliapan si Gahinlalakí ai natua siang lubus; kailan man uala siang nakita na kasing-gandang dalaga. Kaya nga inalis sa kaniang ulu ang koronang ginto at ipinatong sa kania, itinanong kung anó ang ngalan nia at kung ibig kayang pakasal, at maging reina ng lahat ng mga bulaklak! Sia nga po, ito'i iba ngang tunai sa anak ng palaka at sa magdudukal-lupa na mai damit ng maitim na terciopelong balat. Kaya nga pinaoohan nia ang marangal na principe at sa bauat isang bulaklak dumating na nangaling ang isang marangal na babai ó lalaki, labis ng ganda   na katuatua bauat isa'i maitaglai na alai, nguni at ang kagaling gaIingan ai dalauang magagandang pakpak ng isang malaki at maputing langao; ikinapit nga itong matibai sa likod ni Gahinlalakí, at ngaion ai nakakaluksu na sia palipat-lipat sa mga bulaklak. Nangagsayá nga silang totoo at inaui¬tan silang pinakainam ng layang-layang na nakaupu sa itaas sa kaniang pugad; nguni at sa loob nia ai malunkut sa pagka at mahal sa kania si Gahinlalakí at di sana ibig na hiualayan sia magpakailan pa man.


         "Hindi ka dapat magngalan ng Gahinlalakí!" ang sabi sa kania ng angel ng bulaklak.


         "Ya'i isang pangit na ngalan at ikau ai maganda. Panganganlan ka namin ng Maya."


        "Paalam sa yo, paalam sa yo!" ang sabi ng maIiit na layang-layang at lumipad na muling umalis sa maiinit na lupa at tungu sa malayo, sa Dinamarka; doon mairoon siang isang maliit na pugad sa ibabau ng dungauan na tinitirahan ng taong marunung magsalita ng mga sarisaring buhai, umauit sa kania ng "Kuibit, kuibit!" Kaya nga naalaman namin ang buung salita.


Ang Punu ng Pino

Isinalin sa Tagalog ni Jose Rizal

(Sa lahat ng mga pamankin sa Paskó ng Panganganak)

DOON SA LABAS sa kagubatan ai mai nakatanim na isang magandá at maliit na punu ng pino: mabuti ang kaniang kinalalagian, nagtatamó ng arau, di nagkukulang sa hangin, at sa palíbut nia’i, mai nangatayo pang ibang malalaking kasama manga pino at fichten. Nguni at ang maliit na punu ng pino’i ualang minamabuti kundi ang paglakí; di nia pinahahalagahan ang mainit na arau at ang malamig na hangin, di nia kinikibuan ang mga bata ng magsasaka na napaparoon at nagsasalitaan pag silai lumálabas mangunguha ng fresas at frambuesas. Malimit silang dumating taglai ang isang punung paliúkan o nagtúhug kaya sa dayami ng mga fresas at saka maguupuan sa tabí ng maliit na punu ng pino at sasabihin: “Anong inam na lingit nito!” Yto’i di matiis pakinggan ng kahoi.

            Sa sumunod na taon sia’i lumaki ng isang bukú, at isang tao’i humabang muli ng isa pa sapagka’t mabibilang sa mga bukú ng punu ng pino kung ilan nang taon ang kanilang tanda.      

            “¡O, malaking kahoi sana ako na paris ng iba!” inihihimutok ng maliit na kahuikahuyan. “Maibubuká ko sanang malayu sa palibut ang aking mga sanga at ang aking tuktuk ai makatatanau sa malayong mundo! Magsisipagpugad ang mga ibon sa aking mga sanga, at paghihip ng hangin ai ako’i kikilingikiling sanang marangal na paris ng iba!”

            Uala siang ligaya sa sikat ng arau, sa mga ibun at mapupulang alapaap, na umaga at hapon ai sa itaas nia’i nangaglalayag.

            Kung dumadaan ang tag-ginau at ang nieve (busilak?) ai lumalatag at kumikinang sa puti sa palibut, maliit dumaraang paluksú ang isang liebre sa ibabau ng maliit na kahoi. ¡O, yao’i nakakapagngalit! Nguni at nakaraan ang dalauang tag-ginau at sa ikaatlo ang kahuikahuya’t lumaki nang totoo na ang liebre ai napapalitang lumigid. “¡O tumaas, tumaas, lumakí at tumanda, yan lamang ang tunai na karikítan dito sa lupa!” siang iniisip ng kahoi.

            Sa taglamig ai laging dumadating ang magkakahoi at pumuputol ng ilan sa pinakamalalaking punu; taontaon ito’i nangyayari, at ang batang punu ng pino, na nagaio’i malaki na, ai pinangingilabutan; sapagkat nangabubual na naglalagitikan at nagkakalabugan ang mga matatayug at magagandang kahui, ang mga sanga’i pinuputul at ang mga punu’i tila nahuhubaran, namamayat at humahaba, halus din a sila makilala. Nguni at pagkatapus ai isasakai sila sa kariton, babatakin ng mga kabayo at ilalabas ng gubat.

            Saan paparoon sila?   Anó ang nagaantay sa kanila?

            Pag pamumulaklak ng mga haláman pagdating ng mga tagak (cigueña) at ng mga laying-layang, tatanungin sila ng kahui. “Di ba ninio alam kun saan sila dinalá? Nasalubung ba ninio?”

            Ualanag masabi ang mga layang-layang, nguni at ang tagak ai tila magninilai-nilai, itatangu ang ulu at magsasabi: “Oo, ang akala ko; mai nasalubung akong maraming nga bagong sasakian, ng ako’i lumipad na mangaling sa Egipto, sa ibabau ng mga sasakian ai mai nangagtayong maririkit na albor, mapaniniualaan kong sila nga yaon, sila’i mai amui sahing; sila’i binabati kong malimit nguni at nangagmamalakí, sila’i nagmamalakí.”

            “O, ako sana’i lumaki ng kainaman upang makapaglayag sa ibabau ng dagat. Ano nga bagang tunai yaon dagat, ano ang kaniang ayos?”

            “Sia nga, yai di madaling paliunagan!” ang sagot ng tagak at saka lumipad.
           
            “Kaligayahan mo ang yong kabataan!” ang sabi ng mga sikat ng arau; “Kaligayahan mo ang maaga mong paglaki, ang batang búhai na sumasayo!”

            At hinahalikan ang kahoi ng hangin, at dinidilig sia ng luha ng hamog, nguni at ito’i di inaantala ng punu ng pino.

            Paglumalapit na ang Pascó ng Panganganak, ai pinuputul ang mga batang-batang kahui, mga kahui na di mang lamang kasinglakí ó kasingtanda nitong punu ng pino na di tumitigil at di nagpapahinga, kundi laging nahihili; itong mga batang kahui na sia pa manding pinakamagagandá sa lahat, ai tinataglai ang lahat nilang sangá; isasakai sila sa kariton babatakin ng mga kabayo at ilalabas ng gubat.

            “Saan paparoon sila?” ang tanong ng punu ng pino. “Sila’i di malalaki kaisa sa akin, at ang isa’i kung magkataon ai maliit pa nga; bakit at di sila hinuhubdan ng mga sanga? Saan sila mangangariton?”

            “Ya’i alam naming! Ya’i alam naming!” ang irit ng mga maya. “Sa labak doon sa bayan, kami’i sumilip sa bintana! Alam namin kung saan sila mangangariton! O, sila’i nagkakamit na malaking karitiktan at karangalan, na di maabut maisip. Kami’i sumilip sa bintana at aming nasuliapan na sila’i itinatanim sa gitná ng mainit na salas at pinamumutihan ng marikit na bagai, mga manzanas na ballot ng gintu, mga matamis, bibinkang mai pulutpukyutan, mga laruan at mga libong ilau.”

            “At saka?” ang tanong ng punu ng pino na nangingilig sa lahat ng sanga.

            “Sia nga, iba sa dian ai uala na kaming nakita. Yao’i marikit na hindi matumbasan!”

            “Nalalaan baga kaya ako naman magdaan dito sa makinang na landas?” ang sabing mai tua ng punu ng pino. “Yto’i lalong magaling pa sa pumasa dagat. Anong pagkalunkut ko sa pagaantai! Dumating n asana ang pascó ng Panganganak! Ngaion mataas na ako at mayabung na paris ng ibang kinuha rito ng taong nagdaan! O, nakasakai na sana ako sa kariton nakatanim na sana ako sa mainit na salas punu ng lahat ng karikitan at karangalan! At saka? Sia at saka lalo pang magaling ang darating lalong magandá, at kung hindi, bakit nila ako pakakapamutíhan? Dapat pa ngang dumating ang ibang lalong marikit at marangal! Datapua at ano? Ay! ako’i nahahapis, ako’i nalulumbai, ako mai diko rin maalaman kung ano ang akin!”

            “Ykaligaya mo kami!” ang sabi ng hangin at nang luianag ng arau; ikaligaya mo ang mura mong kabataan sa gitna ng gubat!”

            Nguni at hinding hindi mandin sia nagsasaya; sia’i lumaki ng lumaki, tagginau at taginit ai nakatayu siang sariua; verdeng magulang ang kaniang kulai, at ang mga taon nakakamálas sa kania’i nagsasabi: “Ayan ang isang magandang kahui!” at sia ang unang pinutl pagdating ng pascó. Ang palakul ai bumaong malalim hanggang ubudl nabual nanagbubuntong hiningá ang kahui salupa, nakaramdam ng sakít, nangalambot, hindi nia maala-ala ang anomang ligaya, nalulunkut siang humiualai sa kaniang tinubuang lupa, sa lupaing kaniang sinibulan; talos na nia na di na muling kikitain ang mga liag at matatandang kasama, ang maliit na túmuk ang mga bulaklak na naglíbut, sia nga, at marahil pati ng mga ibon. Ang pagalis ay ualang anomang kasayahan.       

            Pinagsaulan lamang ng loob ng kahui ng sia’i maibaba na sa patio kasama ang ibang mga kahui, at narrinig ang sabi ng isang tao: “Yto ang maganda! Yto lamang ang aming kailangan!”

            At saka dumating ang dalauang alilang marikit ang gayak at dinalá ang punu ng pino sa isang malaki at magandang salas. Sa palibut ng mga dinding nagbitin ang mga larauan, at sa tabi ng malaking apuyang pingan, nakatayo ang dalauang malalaking tibul insik na mai leon sa sa mga panakip; doo’i  mai mga upuang uuga-uga, mga sofang sutla, malalapad na mesang punu ng mga librong malarauan, at mga laruang mai isandaang libong piso.

            Ytinayo ang punu ng pino sa isang malaking paso na punu ng buhangin, nguni at ualang makapagsasabi na yao’i paso, sapagkat pinalibutan ng mga papel at damit na verde at ipinatong sa isang malapat at sari-saring kulai na alfombra. O, anong pangangatal ng kahui! Ano nga kaya ang mangyayari? At pinamutihan sia ng mga alila pati ng mga dalaga. Sa isang sangá isinabit ang maliliit na lambat na ginupit sa papel na makulai, at ang baling lambat ai punu ng mga confites at mga matamis; binitinan ng manzanas at apúlid na balot ng gintu na tila doon din sumibul at itinaling mahigpit sa mga sangá ang mahigit na isang daang mapupula, azul at mapuputing ilau-ilauan. Manikaang tila mga tao - ngaion lamang nakakita noon ang kahui – ai naggagalauan sa mga sanga at doon sa itaas sa taluktuk ai itinali ang isang bituing oropel na kulai gintu. Yaon nga’i marikit, di masabing labis ng dikit!

            “Ngaion gabi” ang sabi ng lahat, “ngaiong gabi sia magliliuanag”

            “O,” ang iniisp ng kahui, “maging gabi na sana! Paningasin na sana agad ang mga ilau. At saka ano ang mangyayari? Mangagaling kaya bagang darating ang mga kahoi sa gubat at ako’i panonoorin? Maglilíparan kaya baga ang mga maya sa salamin ng bintana? Dito kaya baga ako mabubuhai at taglamig at tagarau ai tatayong mai pamutí?”

            Sia nga, hindi sia makasagot; nguni at sia’i pinagsasak’tan sa takupis dahil sa pagaantai, at ang sakit sa takupis ng mga kahui ai kaparis kasing sama sa ating ng sakit ng ulu.

            Ngaion pinaningasan na nga ang mga ilau. Anong liuanag, anong dikit! Pinanginginigan ang kahui sa lahat ng sanga, kaya nga at sinunug ng isang ilau ang dahundahunan; nasalab nga siang magaling.

            “Yadiá tayo ng Diyos!” ang sigau ng mga dalaga at inagapan siang pinatai.

            Ngaion hindi nga dapat manginig ang kahui. O, yao’i nakapangingilabut! Nakalulunkut sa kania ang pagkasirá nang alin man niang hias; sia’i nabubulagan sa lahat ng kaniang  ng kaniang dilag. Siang pagkabukas ng dalauang paipai ng pintu, at nagpasukan ang isang buntung mga bata, tila baga ibig nilang salakayin ang kahui, kasunud ang mga matatandang marahan at panimdim, ang mga maliliit ai napipi, ngut at sumandali lamang, kapagdakai sila’i nagsigauan na matutunug ang ingai, nagsayauan sa palibut na kahui, at sunud-sunud na pinagpítasan ang nangagsabit.

            “Ano ang ginagaua ninio?” ang ibig isigau ng kahui. “Ano ang mangyayari?” Nangauupus na ang mganga kandila hangang sanga, at kapag sila’i nauupus, ai agad pinapatai, at saka pinahihitulutan ang mga batang lusubin ang kahui. Gaion kadalas ang kanilang pagkukulumut sa kania, na ang lahat ng sanga ai nagiiritan; at kun hindi sana itinali sa bubung ang kaniang taluktuk ng bituing gintu, ai tunai sana siang nabual.

            Ypinagsasayauan ng mga bata ang kanilang maririkit na larauan sa palibut, sinoma’t ualang natingin sa kahui, maliban na sa matandang sisiua na lumapit at sumilip sa mga sanga; nguni at kaya lamang ai nang tingnan baka mai nalimutangn mazanas ó higos.

            “Ysang salita! Ysang salita!” ang hiyauan ng mga bata at hinila ang isang maliit at matabang lalaki sa tabi ng kahui, at sia nga’I naupu sa ilalim, “sapagkat” ang uika nia, “tayo sisilong, at ang kahui ai mai roon ding mapapakinabang, kung makinig! Nguni at isa lamang ang sasalit’in ko. Ybig ninió kai Yvede-Avede ó ang kai Klumpe-Dumpe na nahulug sa hagdanan nguni at pinarangal at tumangap ng isang Princesa?”

            “Yvede-Avede!” ang sigau ng ilan, “Klumpe-Dumpe!” ang sigau ng iba. Yao’i isang sigauan at hiyauan! Ang punu lamang ng pino ang hindi umimik at di kumibo at nagiisip: “Hindi ba ako kasali, uala ba akong sukat magagaua? Nakisama nga sia at pinaoohan ang anomang mangyari.

            Sinalita ng tao si Klumpe-Dumpe na nahulug sa hagdanan nguni at pinarangal at tumangap ng isang princesa. At ang mga bata’i nagpapakpakan at nagsisigauan: “Salita, salita!” At ibig nga nilang mapakingan ang buhai ni Yvede-Avede, nguni at uala silang narinig kundi ang kai Klumpe-Dumpe. Nakatayong pipi ang punu ng pino at nagninilai-nilai, kailan man ay di nakapagsalita ng kaparis ang mga ibon sa gubat. “Si Klumpe-Dumpe ai nahulug sa hagdanan at saka nagkamit ng princesa! Sia nga, sia nga ganian nga ang lakad ng mundo!” ganito ang isip ng punu ng pino at ang akala yao’i tunai, sa pagka at mahusai na tao ang nagsalita. “Sia nga, sia nga! Marahil ai mahulug naman ako sa hagdanan at magkaroon ng isang princesa!” At natutua siang sa susunud na arau sia’i pamumutihang muli ng mga ilau, laruan, gintu at mga bunga ng kahui.

            “Bukas hindi ako manginginig!” ang sabi nia sa sarili. “Ybig kong lasapin ang lahat na aking karangalan. Bukas maririning kong muli ang Salita ni Klumpe-Dumpe at marahil pati ng kai Yvede-Avede!” At tumayong magdamag pipi at maisipin ang punu ng pino.

            Nang kinaumaga’i nasok ang mga alila at ang dalaga sa loob.

            “Ngaion sisimulan na namang bago ang saya!” ito ang isip ng kahui; nguni at sia’i ilinabas sa salas, iniakiat sa itaas, sa kisami, at ilinagai sa isang súluk, doon sa hindi naaabot ng sikat ng arau. “Ano ang kahulugan nito?” ang sabi ng kahui. “Ano ang gagauin ko rito? Ano ang sukat kong maririnig dito?” Humílig siya sa pader at isip nang isip. At labi ang panahon nia sapagkat gabi at arau ai nagsipagdaan; uala isa mang umakiat at kung sakali at mai isang pumanhik ai kaya lamang ng maisiksik sa suluk ang isang malaking kahon; nakatago ngang lubus ang kahui at mapaniniualang sia’i kinalimutan.

            “Ngaio’i tagginau sa labas!” ang sabi sa sarili ng kahui. “Matigas ang lupa at balot ng busilak (nieve?), ang mga tao ai hindi makapagtanim; dahil dito ai ako’i itinatago hangang dumating ang tagbulaklak! Anong galing ng kanilang isipan! Anong buti ng mga tao! Kung hindi sana lamang dito madilim at katakuttakut na ilang! Uala isa mang maliit na liebre! Anong dikit nga doon sa labas sa kagubatan, paglumalatag ang busilak, at ang liebre’i dumadaang paluksú, at pag ako mai linalakduan, sia nga; nguni at noo’i  di ko yaon matiis. Dito sa itaas ai katakuttakut na ilang!”

            “Pip, pip!” iirit ang isang bubuit at lulundag sa tabi; at saka darating pa ang isang maliit.

            “Katakuttakut na ginau!” ang sabi ng mga bubuit. “Kung hindi ai mabuti sanang mátira dito, di nga ba, ikau, matandang punu ng pino?”

            “Ai, ako’i hindi matanda!” ang sagot ng punu ng pino; “mai marami pang lalong matanda sa akin!”

            “Saan ka nangaling?” ang tanong ng mga daga, “at ano ang nalaláman mo?” Sila’i labis mausisa. “Salit’in mo nga sa amin ang mga karikitdikitang lugar sa lupa! Nátira ka ba roon? Nakaparoon ka ba sa taguan ng ulam, doon sa mai kesong nakalatag sa tablá, at mai mga jamong nagbitin sa palupu, doon sa pinagsasayauan sa ilau ng kandila, payat kang papasuk at mataba kang lalabas?”

            “Ya’i di ko kilalá” ang sagot ng kahoi; “nguni at kilala ko ang gubat na sinisikátan ng arau at inaauitan ng mga ibon!” At saka sinalita niang lahat ang kaniang pagkabata, kailan ma’i di nakarinig kaparis ang mga bubuit, at sila nga’i nakikinig at maguiuika. “Anong dami ng yong nakita! Anong palad ang naging yo!”

            “Ako?” ang tanong ng punu ng pino at paguauariuariin ang kaniang sinalita. “Sia nga, tunai ngang silang masayang panahon!” At saka sinalita nia ang gabi ng pascó ng Panganganak ng sia’i mai pamuting mga bibinka at ilau.        
         
            “O,” ang sabi ng mga bubuit, “anong palad ang naging yo matandang punu ng pino!”

            “Hindi mandin ako matanda!” ang tugun ng kahui; ito lamang tagginau na ito nangaling ako sa gubat! Ako’i nasa kasaganaang panahon, ganito lamang ang sibul ko.”

    "Anong inam mong magsasalita!" ang sabi ng mga bubuit at sa sumusunud na gabi'i duma­ting silang kasama ang apat na ibang bubuit, na makikinig ng salita ng kahui, at lalong sinasalita nia lalong naaala-ala niang lahat na maliuanag at iniisip: "Masasaya nga palang panahon yaon. Nguni at sila'i makapagbabalík, makapagbabalík. Si Klumpe-Dumpe ai nahulug sa hagdanan nguni at nagkamit ng isang princesa; marahil ai ako'i magkakamit din ng isang princesa." At saka maala­ala nia ang isang maganda at maliit na Koles-Moluko (Lioka) na sumisibul rin sa labas sa kaguba­tan; yao'i para sa punu ng pino ai isang tunai at magandang princesa.

"Sino ba yaong si Klumpe-Dumpe?" ang tanong ng mga bubuit. Sinalita nga ng punu ng pino ang buung buhai, naaalaala nia pati ng kaliitliitang uika; tuatua ang mga bubuit na ibig luk­suhin ang tuktuk ng kahui. Sa sumunud na gabi nagsidating pa ang marami pang bubuit, at ng lingo ai dalaua pa manding malaking daga na nagsasabi datapua na ang salita'i hindi magandá, na ikinalunkut ng mga bubuit, sapagka't nang magkagayon, naual'an, din naman sa kanila ng halaga.

"Uala ba kayong nalaláman kundi isang salita?" ang tanong ng mga daga.

"Yisa lamang," ang sagot ng kahui; "sia'i narinig ko niaong kaligaligayahang gabi, nguni at noo'i hindi ko inakalang ako'i puspus galak."

"Ya'i isang ualang kasaisai-saisai na salita! Uala ba kayong nalalaman isang salita ng taba ng babui, at ilan ng sebo? Y sang salita sa taguan ng ulam?"

"Uala!" ang sagot ng kahui.

"Kung ganoo'i maraming salamat!" ang sagot ng mga daga at nagsibalik sa kanilang
mga lunga.

Ang mga bubuit ai nagsialis din naman pati, nang magkagaio'i nagbuntung hininga ang ka­hui: "Anong saya nga mandin ng sila'i naguupuan sa aking palibut, silang mga malilikut na bu­buit, at pinakikingan ang aking pagsasalita! Ngaion ito nama'i lampas na! Nguni at di ko lilimuting ito'i kaligayahan pag ako'i inalis dito!"

Datapua at kailan ito nangyari? Sia nga, isang umaga, nagdatingan ang mga tao at lininis ang kisami; inalis ang mga cajon, ilinabas ang kahui; inihagis siang bigla sa sahig, nguni at inihulug sia sa hagdanan ng isang alila, doon sa naliliuanagan ng arau.

"Ngaion mabubuhai tayong muli!" ang isip-isip ng kahui; narandaman nia ang malamig na hangin, ang mga unang sikat ng arau, at ngaio'i inilabas sia sa patio. Ytong lahat na ito'i nangya­ring mabilis, ang kahui nakalimut magmalas sa sarili sa karamihan ng mamalasin sa paligid. Ang patio'i karugtung ng isang halamanan namumulaklak na lahat; nagtayong sariua ang mga rosas at bumabangong masangsang hangan sa labas ng bakod, nagsisipamulaklak ang mga tilo, at nagsasa­limbayan ang mga layang-layang at naghuhunihan.: "Kuirrebirrebit, ang aking tao'i dumating na!" Nguni at hindi ang punu ng pino ang ibig nilang sabihin.

"Ngaion ako mabubuhai!" ang hiau niang mai galak at ikinadkad ang kaniang mga sanga; nguni at sa aba, tiu at madidilau silang lahat; at sia'i nakahandusai doon sa gitna ng mga kalit-kalit at mga lipá. Ang bituing oropel ai nakatayu pa doon sa itaas sa taluktuk at kumikinang sa maliua­nag na sikat ng arau.

Sa patio mai nagsisipaglaro ang dalaua sa mga batang nagsayau sa ligid ng kahui at natua sa kania niaong pascó ng Panganganak. Ysa sa kaliitliitan ai tinakbo sia at linagot ang bituing gintu.

“Tingnan mo kung ano ang natitirá pa sa buluk at matandang punu ng pino!" ang sabi nia, at niyurakan ang mga sanga na naglalagitikan sa yapak ng kaniang mga botas.

Tinitingala ng kahui ang lahat ng ganda at kasariuaan ng mga bulaklak sa halamanan, nagma­masid sia sa sarili at ninanasa na sia sana'i natira sa madilim na suluk doon sa taguan; kaniang ina­ala-ala ang sariua niang kabataan sa gubat, ang masayang gabi ng pascó ng Panganganak at ang mga maliliit na bubuit na masayang nagsipakinig ng buhai ni Klumpe-Dumpe.

"Lipás na, lipás na!" ang sabi ng kaaua-auang kahui. "Kinaligayahan ko sana niaong naaari pa! Lipas na, lipas na!"

Ang alila'i dumating at pinagputul-putul ang kahui ng maliliit na pirasu at binigkís; maningas siang nagalab sa ilalim ng taliasin pakuluan. Naghihimutuk ang kahui at balang isang himutuk ai katutad ng isang mahinang putuk; kaya nga naglapitan ang mga bata, na doo'i nagsisipaglaro hina­rap ang apui, sinilip at nagsigauan: "Piff, paff!" Nguni at sa bauang isang putuk, na malalim na buntung hininga ai inaala-ala ng kahui ang isang hapun ng tagarau sa gubat, o isang gabi kaya ng taggirau doon sa labas; inaala-ala ang gabi ng pascó ng Panganganak at si Klumpe-Dumpe ang kaisa-isang salita na kaniang napakingan at narurunungang salitain-at saka na tipug ang kahui.

Ang mga bata'i naglalaro sa halamanan, at taglai ng kaliitliitan ang bituin gintu sa dibdib na dinalá ng kahui niaong kaniang kasayasayahang gabi; ngaion lumipas na sia, lumipas na pati ng kahui, at pati ng salita; tapus na, tapns na at gaion ang nangyayari sa lahat ng salita!